منابع آگاه از حلقه‌های مفقوده در مقابله با آتش‌سوزی‌های طبیعی خبر دادند فرناز حیدری آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی مصیبت بزرگی است كه تیغ تیز آن نه‌ تنها سرمایه‌های طبیعی بلكه حتی جان انسان‌ها را هم به مخاطره می‌اندازد. در سال جاری منطقه حفاظت شده كرخه در شهرستان شوش، جنگل‌های شهرستان چرام، تولگهی شهرستان بویراحمد، منطقه حفاظت شده تنگ دیل گچساران در استان كهگیلویه و بویراحمد، پارك ملی بمو در نزدیكی شیراز، ارتفاعات كوه بیل‌دشت ارژن، ارتفاعات كوهمره سرخی، منطقه حفاظت‌شده میان جنگل فسا، كامفیروز و ارتفاعات قلات استان فارس در حالی با آتش‌سوزی‌های بی‌امان دست و پنجه نرم كردند كه همچنان جای خالی پیشگیری‌ به جای درمان و در عین حال آموزش صحیح اطفای حریق به پرسنل منابع طبیعی سازمان جنگلبانی ایران و سازمان حفاظت محیط زیست احساس می‌شود. درست ٢ سال از وعده معاون پیشین محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و ابلاغیه برای فعال‌سازی ستاد واكنش سریع به استان‌ها می‌گذرد اما همچنان فعالیت‌های ستاد واكنش سریع حریق عرصه‌های طبیعی در ادارات كل حفاظت محیط زیست استان‌ها كه بنا بود شامل اقدامات پیشگیرانه‌ قبل از حریق، اقدامات هنگام وقوع حریق و اقدامات پس از اطفای حریق بر اساس چارتی از پیش تعیین شده باشد، مشخص نیست. چالش بزرگ عدم آموزش صحیح سال گذشته ۷ نفر حین عملیات اطفای آتش‌سوزی‌های زاگرس جان خود را از دست دادند و تعداد دیگری هم نه‌ تنها در زاگرس بلكه در منطقه حفاظت شده خاییز واقع در مرز استان‌های كهگیلویه و بویراحمد و خوزستان آسیب جدی دیدند. با توجه به اینكه سازمان‌ جنگلبانی و سازمان محیط زیست همچنان دستورالعمل‌ها و چارچوب مشخصی جهت مدیریت بحران آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی اعلام نكرده‌اند؛ لذا احتمال اتفاقات ناگوار مشابه چندان كم نیست. آرش مزبانی كه از سال ۱۳۸۳ در اداره منابع طبیعی استان ایلام شهرستان دره‌شهر مشغول فعالیت بوده، سال گذشته و همزمان با وقوع آتش‌سوزی‌های متعدد در زاگرس هشدار داد:«ضرورت برگزاری دوره‌های آموزشی و تبعیت از یك برنامه كاملا مشخص به خصوص برای مناطقی مانند جنگل‌های زاگرس كه از نظر توپوگرافی و شیب، بافت خشن دارند و صعب‌العبور هستند به‌ شدت احساس می‌شود. در كنار همه اینها باید احتمال مارگزیدگی، پرت شدن سنگ از بلندی و حمله گوشتخواران را هم مدنظر داشت اما بدون تعارف بگویم كه در سازمان جنگلبانی ایران و سازمان حفاظت محیط زیست تاكنون هیچ آموزشی برای پرسنل منابع طبیعی در خصوص اطفای حریق داده نشده است». دلایل مختلف آتش‌سوزی‌ها در طبیعت امید سجادیان، دبیر تشكل نهضت سبز زاگرس درباره دلایل آتش‌سوزی‌ها به «اعتماد» می‌گوید: «آتش‌سوزی‌ در عرصه‌های طبیعی دلایل متعدد دارد كه بسته به شواهد دلایل آنها قابل پیش‌بینی است. البته مواردی هم هستند كه نمی‌توان دلایل آنها را پیش‌بینی كرد. به عنوان مثال در حاشیه شهرها و روستاها كه ارزش زمین بالاست گاهی طمع افراد باعث بروز فاجعه می‌شود. در برخی مناطق گردشگری كه علفزارهای بلند وجود دارد، یك بی‌احتیاطی منجر به بروز آتش‌سوزی می‌شود. در حاشیه جنگل‌هایی كه در زمین‌های كشاورزی قرار دارند، آتش زدن پسماندهای كشاورزی می‌تواند منجر به شكل‌گیری آتش‌سوزی‌های گسترده شود. در خیلی مناطق اختلافات عرفی بین مردم وجود دارد، در بعضی جاها مانند جنگل‌های بلوط هم گاهی زغال‌گیری باعث بروز آتش‌سوزی می‌شود. متاسفانه زغال‌گیری هم در برخی استان‌های زاگرس‌نشین خیلی جدی شده و گسترش پیدا كرده ضمن اینكه در خیلی از مناطق همجوار مانند خوزستان، اصفهان، شیراز و چهارمحال و بختیاری زغال بلوط را می‌فروشند كه خود نشان از گسترش ابعاد مساله دارد». محمد الوندی، رییس اداره پارك ملی كرخه نیز در گفت‌وگو با «اعتماد» به آتش‌سوزی‌ها در منطقه حفاظت‌ شده كرخه در استان خوزستان اشاره كرده و می‌گوید:«آتش‌سوزی در پارك ملی و منطقه حفاظت شده كرخه در سال‌های خشكسالی تداوم دارد و در تمام طول سال شاهد آتش‌سوزی هستیم چون رطوبت منطقه كم، دبی رودخانه پایین و سطح آب‌های زیرزمینی هم پایین است. خشكی اشكوب كف، ازدیاد تنه‌ها و شاخه‌های خشك درختان و فقدان رطوبت از جمله مهم‌ترین دلایل این مساله است. آخرین آتش‌سوزی سال 99 در كرخه در تاریخ 17 اسفند اتفاق افتاد و در سال جاری هم اولین آتش‌سوزی در تاریخ 3 فروردین رخ داد و در مجموع؛ از ابتدای سال تا روز 13 خرداد 23 مورد آتش‌سوزی در كرخه پیش آمده كه مهم‌ترین دلیل وقوع آنها سرایت آتش‌سوزی از اراضی كشاورزی است. پس از برداشت گندم، كلزا و سایر محصولاتی كه بقایای كاه و كلش از آنها بر جا می‌ماند؛ كشاورزان برای آماده‌سازی زمین جهت كشت مجدد بقایا را آتش می‌زنند. جنگل و بیشه‌زارها با اراضی كشاورزی هم‌سطح هستند و هیچ اختلاف ارتفاع یا فاصله‌ای بین آنها نیست در نتیجه آتش به راحتی از زمین كشاورزی به بیشه‌زار سرایت می‌كند. مهم‌ترین دلیل آتش‌سوزی در كرخه اواخر اردیبهشت و خرداد این موارد است اما حضور گردشگران هم بی‌تاثیر نیست. بی‌احتیاطی رهگذرها و عبور جاده‌ها از مناطق حفاظت شده هم هست. گاهی دامداران برای از بین بردن پوشش خشك یك‌ساله به خصوص علف‌های شور كه می‌توانند مخفیگاه خوبی برای گوشتخواران باشند، اقدام به آتش زدن بوته‌ها می‌كنند تا خسارتی متوجه دام‌های آنها نشود. این آتش‌سوزی‌ها هم به سرعت به زمین‌های اطراف سرایت می‌كند و فاجعه به بار می‌آید». خیلی از آتش‌سوزی‌ها عمدی است استان فارس از 10 اردیبهشت سال جاری شاهد آتش‌سوزی‌های پراكنده‌ و بی‌امان در پارك ملی بمو، ارتفاعات كوه بیل‌دشت ارژن، ارتفاعات كوهمره سرخی، منطقه حفاظت شده میان جنگل فسا، كامفیروز و ارتفاعات قلات بوده اما تاكنون سازمان حفاظت محیط زیست تنها چند گزارش مختصر را در این زمینه منتشر كرده كه متاسفانه كوچك‌ترین ردی از مطالعات كارشناسی در آن به چشم نمی‌خورد. یك منبع آگاه درباره آتش‌سوزی‌ها در مناطق حفاظت‌شده استان فارس به «اعتماد» می‌گوید:«اغلب این آتش‌سوزی‌ها تعمدی بوده و ریشه در لجبازی با مسوولان محیط زیست دارد. سازمان حفاظت محیط‌زیست از مشاركت مردمی در حفظ محیط‌زیست به درستی بهره نمی‌برد در نتیجه برخی از مردم محلی، شكارچی‌ها، دامدارها و كشاورزها كه به اشتباه منفعت كوتاه‌مدت خود را در خطر می‌بینند؛ بر سر لج و لجبازی مصیبت به بار می‌آورند. شكارچی غیرمجازی كه جریمه شده، كشاورز غیرمجازی كه محصول خود را در خطر می‌بیند، دامداری كه بر سر مرتع و چرای دام با محیط‌زیست دعوا دارد؛ می‌آید و آتش می‌افروزد و بلای جانش می‌ماند برای طبیعت». امید سجادیان، دبیر تشكل نهضت سبز زاگرس نیز بر این مساله تاكید دارد و می‌گوید:«بسیاری از آتش‌سوزی‌ها عمدی و به دلیل تعارضاتی است كه بین مردم و سازمان‌های دولتی وجود دارد. خیلی از آتش‌سوزی‌هایی كه می‌بینیم از مناطق مسكونی دور هستند و شرایط به شكلی نیست كه كسی به آنها دسترسی داشته باشد. اما به هر حال این موارد حاصل از مشاهدات تجربی است و برای اینكه منشأ آتش‌سوزی‌ها به درستی مشخص شود ‌باید كار گسترده‌ای در مناطق مختلف انجام شود. عدم گفت‌وگو یكی از دلایل بزرگ شدن مشكل است به عنوان مثال در برخی موارد می‌بینیم كه وقتی آتش‌سوزی شكل می‌گیرد، جوامع محلی آن طوری كه باید كمك نمی‌كنند و دلیل آن هم تعارضات و گفت‌وگویی است كه شكل نگرفته و منجر به عدم درك متقابل شده. مردم محلی گاهی می‌گویند كه اراضی متعلق به دولت است و خودشان آتش را خاموش می‌كنند؛ اگر سازمان‌های دولتی آن گفت‌وگو را ایجاد نكنند، مردم هم مشاركت نمی‌كنند. شركت ندادن مردم در مدیریت جنگل و منابع طبیعی باعث می‌شود كه آنها هم نسبت به جنگل و منابع طبیعی بی‌توجه باشند در حالی كه ذی‌نفعان اصلی خود مردم محلی هستند». در چه سال‌هایی احتمال آتش‌سوزی‌های طبیعی تقویت می‌شود؟ بر اساس آمارهای غیررسمی سالانه به‌ طور متوسط 15 هزار هكتار از اراضی جنگلی در ایران، طعمه حریق می‌شود. معمولا در سال‌هایی كه بارندگی‌های پراكنده در عرصه‌های طبیعی رخ می‌دهد به نسبت تعداد آتش‌سوزی‌ها كمتر می‌شود اما در سال‌هایی مانند امسال كه نه ‌تنها بارندگی نبوده بلكه وضعیت پوشش گیاهی نیز آسیب‌پذیر است احتمال‌ آتش‌سوزی تقویت می‌شود. در فصول گرم سال، گیاهان در مناطق علفی به حداكثر میزان رشد خود رسیده‌ و خشك شده‌اند از طرف دیگر میزان رطوبت نسبی هم به‌ شدت كاهش یافته و كل این ماجرا بی‌شباهت به یك انبار باروت نیست و كوچك‌ترین سهل‌انگاری می‌تواند فاجعه‌ای را به دنبال داشته باشد. نباید فراموش كرد كه در فصول گرم تابستان میزان مسافرت‌ها بیشتر و میزان خطر هم بالطبع بیشتر می‌شود. اگر از این تعداد گسترده عبور و مرور تنها ۰.۰۱ درصد در جاده‌ها یا عرصه‌های طبیعی توقف كنند و ۰.۰۰۱ آنها آتش روشن كنند به راحتی آتش‌سوزی‌های بزرگی اتفاق خواهد افتاد. تاریخچه آتش‌سوزی‌های طبیعی در ایران آن طوركه باید شناخته‌شده نیست. برخی از عرصه‌های طبیعی به دلیل شاخص‌تر بودن از این لحاظ تا حدودی مورد توجه قرار گرفته‌اند اما در همین آمارها نیز كاستی‌های بسیار دیده می‌شود. به عنوان مثال پارك ملی گلستان، نخستین پارك ملی ایران است كه گزارش‌های موجود از وقوع 67 آتش‌سوزی در فاصله سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۷۶ در این پارك خبر می‌دهد. یكی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌های این منطقه مربوط به سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ است كه طی چندین مرحله بخش‌های وسیعی از نواحی مركزی را متاثر كرد. البته در آن زمان پارك ملی گلستان هنوز یك منطقه حفاظت‌ شده نبود اما آسیب ناشی از این آتش‌سوزی بخش وسیعی از پوشش گیاهی(Juniperus excels) و (Quereus macranthera) را متاثر كرد و این آسیب به اندازه‌ای جدی بود كه هنوز آثار آن در منطقه ملموس است. مطالعات اخیر نشان داده كه این ذخیره‌گاه زیست‌كره به دلیل تفرجی بودن به خصوص گذر بزرگراه آسیایی از قلب آن ضمنا به واسطه بر هم كنش میان توده‌های هوای پرفشار از منطقه هیركانی در غرب و توده‌های هوای كم‌فشار از آسیای مركزی در شرق كه زمینه را برای وزش بادهای قوی در این منطقه مهیا می‌كند به ‌شدت نسبت به آتش‌سوزی حساس است. هزینه‌های میلیاردی نابودی عرصه‌های طبیعی آرش مزبانی، مدیر منابع طبیعی شهرستان دره‌شهر استان ایلام در وبیناری كه به میزبانی پایگاه خبری گلونی برگزار شد به موضوع آتش‌سوزی‌ها در اكوسیستم زاگرس اشاره كرد و گفت:«وقوع آتش‌سوزی‌ها در زاگرس به ما هشدار می‌دهد كه جنگل‌های این منطقه به مرحله كلیماكس یا پیری نزدیك می‌شوند و حجم توده‌های خشك و خشكه‌دارهای داخل جنگل در حال حاضر به حدی زیاد است كه تایید می‌كند جنگل در حال از بین رفتن است. ما در ۱۰۰ سال گذشته چنین آتش‌سوزی‌هایی در زاگرس نداشته‌ایم، اگر هم داشته‌ایم در كمترین زمان ممكن توسط عشایر جنگل‌نشین مهار می‌شد. اما از قریب ۲۰۰ سال پیش روندی آغاز شده كه جنگل‌های زاگرس را هرچه بیشتر آسیب‌پذیر كرده. در گذشته رطوبت زیاد بود، دما هم به این اندازه بالا نرفته بود از سوی دیگر طول دوره خشكی هم كم بود؛ بنابراین با كمترین زمان و كمترین ابزار، مهار آتش‌سوزی ممكن بود اما الان دوستانی كه برای اطفای حریق می‌روند به ما می‌گویند كه بافت و توده‌های خشك داخل جنگل حتی در فصل بهار بیداد می‌كند. در واقع استرسی كه به جنگل‌های زاگرس وارد شده این حجم از خشكی را در پی داشته و این یك هشدار جدی است به مسوولان منابع طبیعی كه بدانند جنگل‌های زاگرس در شرف نابودی هستند. جبران این ضرر یا احیای جنگل هم برای كشور هزینه‌های میلیاردی به همراه خواهد داشت». محمد الوندی، رییس اداره پارك ملی كرخه هم درباره ضررهای ناشی از آتش‌سوزی‌ها می‌گوید:«ما در مناطق تحت حفاظت محیط‌زیست هر آنچه امكانات و تجهیزات داریم برای مهار آتش‌سوزی به كار می‌بریم. در منطقه حفاظت شده كرخه، دو خودروی آتش‌نشانی یك كامیون سنگین و یك خودروی پیكاپ سبك برای مناطقی داریم كه برای تردد در جاهایی است كه امكان استفاده از خودروهای سنگین وجود ندارد. در ابتدای سال و با هماهنگی‌هایی كه با اداره كل انجام دادیم، وسایل را در حد توان تجهیز و تعمیر و نگهداری كردیم. به هر حال اتفاقات ناخواسته مانند عبور گردشگر و بی‌احتیاطی هست اما ما در كرخه آتش‌سوزی‌هایی داریم كه از اراضی كشاورزی شروع می‌شوند و همواره این سوال مطرح است كه اصلا چرا این اتفاقات باید پیش بیاید در حالی كه اگر بخش متولی كشاورزی از طریقی كشاورزان منطقه را توجیه كند، این اتفاقات یا رخ نمی‌دهد یا دامنه آن كمتر می‌شود. چرا برای تولید محصول كشاورزی باید منابع طبیعی از بین برود؟ آیا بدون نابودی و آسیب زدن به طبیعت نمی‌توان محصول كشاورزی تولید كرد؟ وقتی زمین كشاورزی را آتش می‌زنند، كل اكوسیستم دگرگون می‌شود. آتش‌سوزی‌ها فقط عرصه‌های طبیعی مثل جنگل و علفزار را از بین نمی‌برد بلكه زیستگاه بسیاری از حیوانات وحشی هم از دست می‌رود. دود آتش‌سوزی‌ها در خوزستان، آلودگی ایجاد می‌كند و این حجم از آتش در شوش، اندیمشك، دزفول و بخش شمالی خوزستان نگران‌كننده است. باید بپذیریم هزینه‌ای كه آتش‌سوزی‌ها برای طبیعت و ما انسان‌ها ایجاد می‌كنند بسیار زیاد است. نزدیك 60 الی 70 كیلومتر از عرصه‌های تحت حفاظت محیط زیست در كرخه این مشكل را به صورت جدی دارد و اگر بخواهیم خاكریز بزنیم و بین مناطق حفاظت شده و زمین‌های كشاورزی فاصله ایجاد كنیم، میلیاردها پول نیاز است در حالی كه اگر متولیان كشاورزی دست به كار شوند و جلوی آتش زدن بقایای كاه و كلش را بگیرند، میزان آتش‌سوزی عرصه‌های طبیعی هم كمتر می‌شود». الوندی می‌گوید:«در نظر گرفتن مكانیسم‌های تنبیهی و تشویقی می‌تواند تا حد زیادی جلوی آتش زدن زمین‌های كشاورزی را بگیرد. استفاده جایگزین از كاه و كلش به جای آتش زدن آن باید مدنظر قرار گیرد به هر حال بخش اعظم حقابه تالاب‌ها به زمین‌های كشاورزی اختصاص داده می‌شود و برای همین كاه و كلش هم كلی آب مصرف شده؛ در حالی كه سوزاندن آن دود مضاعفی است كه به چشمان محیط‌زیست می‌رود. ما سال گذشته نزدیك به 50 ماموریت مهار آتش‌سوزی در منطقه تحت مدیریت كرخه داشتیم كه از این 50 ماموریت،10 ماموریت جهت كمك به سایر شهرستان‌ها بود. این حجم از ماموریت برای مهار آتش‌سوزی بسیار زیاد است. هزینه سوخت ماشین، هزینه استهلاك، نیرویی كه اعزام می‌شود، تجهیزاتی كه لازم دارد، همه اینها جدا از تلفات جانی و آسیب‌دیدگی نیروهای محیط‌بان و جنگلبان و حتی همیاران محیط‌زیست است كه با هیچ مقیاسی قابل جایگزینی نیست. این حجم از تمركز بر آتش‌سوزی به ‌شدت روی حفاظت از عرصه‌های طبیعی تاثیرگذار است». تشكل‌های مردمی محیط زیستی جدی‌تر گرفته شوند امید سجادیان، دبیر تشكل نهضت سبز زاگرس می‌گوید: «آتش‌سوزی جزو جداناپذیر اكوسیستم است. هر جایی كه فعالیت‌های انسانی باشد احتمال آتش‌سوزی هم زیاد است. در استان‌های زاگرس‌نشین پوشش انبوه بلوط در جوار سكونتگاه‌های انسانی گسترده قرار دارد اما شدت و گستردگی آتش‌سوزی‌ها به بارش و وضعیت اقلیمی هم بستگی دارد. در برخی سال‌ها كه بارش خوب است، میزان و شدت آتش‌سوزی كمتر است اما در برخی سال‌ها به خاطر كم بارشی در برخی مناطق علفزارها كمتر رشد كرده‌اند اما زودتر زرد می‌شوند لذا شروع آتش‌سوزی‌ها زودتر و دیرپایی آنها هم بیشتر است. تكرار این مساله ایجاب می‌كند كه هر سال آماده‌تر باشیم، پیشگیری بیشتر، نیروهای عملیاتی بیشتر و مدیریت اطفای حریق یك ضرورت است و سازمان‌های متولی باید برنامه كاری خود را هر سال به روز كنند. هنوز خیلی از نیازهای اولیه تامین نشده اما به هر حال موضوع آتش‌سوزی در این سال‌ها مورد توجه قرار گرفته به خصوص اغلب مردم پیگیر وضعیت می‌شوند و این به خاطر فعالیت گسترده فعالان و دغدغه‌مندان محیط‌زیست است اما همچنان ضعف‌های زیادی وجود دارد. قطعا باید دستورالعملی تدوین شود و سازمان‌های مربوطه بر اساس آن پیگیر وضعیت باشند. 6 ماه فصل سرد زمان خوبی است كه برای آموزش و پیشگیری اقدام شود، یك نقطه ضعف هم این است كه تكلیف نیروهای مردم‌نهاد مشخص نیست و نیروهای مردمی آن طور كه باید برای اطفای حریق سازماندهی نمی‌شوند. سازمان مدیریت بحران باید اطلاع‌رسانی را در اولویت قرار دهد و نقش تشكل‌های مردم‌نهاد را هم مشخص كند چون اغلب تجهیزات در اختیار آنها گذاشته نمی‌شود در حالی كه نقش مردم بسیار موثر است چون بسیاری از همین مردم با جان خود پای حفاظت از طبیعت ایستاده‌اند». _______ موضوع امسال روز جهانی محیط زیست - ٥ژوئن - بازسازی اكوسیستم‌ها و شعار امسال این‌است: «دوباره تصور كنید. دوباره بسازید. ترمیم كنید.» سازمان ملل متحد هم در روز جهانی محیط زیست سال ٢٠٢١، خواستار اقدام فوری برای احیای اكوسیستم‌های آسیب‌دیده زمین است. به گزارش ایرنا، هر سه‌ثانیه، جنگل‌های زمین به‌وسعت یك زمین فوتبال تخریب می‌شوند. در یك قرن اخیر نیمی از تالاب‌ها نابود شده‌اند و تاكنون ۵۰ درصد از صخره‌های مرجانی ازبین رفته‌اند. با نابودی این اكوسیستم‌ها، انتشار گازهای گلخانه‌ای و در نتیجه سرعت گرمایش زمین و تغییرات آب‌وهوایی افزایش یافته است.